De gevangenen verlossen

“De gevangenen verlossen” als titel van een artikel over oorlog en vrede in de eenentwintigste eeuw kan verbazen. Oudere lezers denken spontaan aan het zesde werk van barmhartigheid. Vijfenzestig jaar geleden hoorde ik voor het eerst wat ermee bedoeld werd. Beter gezegd, dat had ik moeten horen… De onderwijzer haastte zich toen om te zeggen dat we het woord “verlossen” niet letterlijk mochten nemen. Geen pogingen dus om ze uit de gevangenis buiten te smokkelen, een bezoekje kon volstaan. Ik wist toen nog niet hoe een gevangenis eruit zag en ik kende niemand die ooit een gevangene bezocht had. Het was gewoon iets wat je op school leerde en verder niets mee deed.

Pas decennia later, toen ik regelmatig eucharistie ging vieren in de gevangenis van Fleury (Frankrijk), begreep ik maar al te goed dat de werkwoorden “bezoeken” en “verlossen” naar heel verschillende realiteiten verwijzen voor een gevangene. Ik moest wel wat moeite doen om ze te kunnen bezoeken, daar waren ze blij mee en ze hoopten niet eens dat ik ze zou verlossen. Men had ons indertijd de verwarring kunnen besparen door erop te wijzen dat het in de werken van barmhartigheid om een heel ander soort gevangenen ging. Het probleem van onze leraren was dat ze moeilijk een eigentijds voorbeeld van het juiste soort gevangenen konden bedenken.

Vandaag is dat anders. Nu hoor en lees je over hen in de meeste journaals, soms worden ze ook gijzelaars genoemd. Alles wordt in het werk gesteld om ze te bevrijden of te verlossen. Een ontwikkeling waarin de meesten onder ons geen vooruitgang zullen zien… Daarover gaat dit artikel. Ik beperk mij tot het conflict tussen Rusland en Oekraïne.

[1] De lezer kan het zien als een update en verdieping van mijn vorige bijdragen in Golfslag 2022, n°1, p. 52-63 en n°2, p. 122-133.

Dat een klassiek werk van barmhartigheid zijn oorsprong in de Bijbel vindt, zal niemand verbazen. Zowat iedereen gaat er dan ook van uit dat het vandaag een heel andere vorm zal aangenomen hebben en zo misschien maar met moeite herkenbaar zal zijn. Dat is niet zo! In het Midden-Oosten is het nemen van gevangenen (gijzelaars) nooit in onbruik geraakt. Israël is er heel dikwijls slachtoffer van geweest, maar het heeft zich eveneens als dader onderscheiden wanneer het er de kans toe kreeg.

Het eerste verhaal in de Bijbel over “gevangenen verlossen” (bevrijding van Lot in Gen 14) zet een moreel hoogstaande figuur in de verf: Abram, de vader in het geloof van joden, christenen en moslims. Doorheen de hele Bijbel wordt eraan herinnerd dat het Joodse volk door de Heer uit het slavenhuis van Egypte bevrijd werd, bijgevolg is het verlossen van gevangenen een van de hoogste morele waarden. De gevangene lijdt immers honger en dorst, is naakt en voortdurend in levensgevaar. Dus iemand die God bijzonder ter harte gaat.

Zowel de Bijbel als andere Joodse literatuur beschrijft de reddingsmissies gaarne in superheldenstijl. Zo wordt de aandacht van het publiek getrokken en de vaderlandsliefde aangewakkerd. In werkelijkheid gaat het er minder heldhaftig aan toe. Gedurende de ballingschap bijvoorbeeld, wordt er vooral losgeld bijeen gebedeld om de gevangenen vrij te kopen. De recente geschiedenis van het Joodse volk heeft trouwens meer weg van de barre tijden van de ballingschap dan van de glorieperiode van de eerste koningen. Heel uitzonderlijk kan de moderne Staat Israël even elitesoldaten inzetten met beperkt – zij het soms spectaculair – resultaat, maar meestal moet er lang onderhandeld en vrij veel betaald worden.

Vandaag bestaan er speciale opleidingen waar kandidaat-onderhandelaars en toekomstige politici leren hoe ze zo adequaat mogelijk een evenwicht kunnen nastreven tussen de gevoelens van de familieleden en de belangen van de maatschappij. Wie losgeld zegt, zegt immers ook kansen om snel rijk te worden. Op het vlak van regeringen spelen het verwerven van invloed en het bekomen van toegevingen een voorname rol. Zo leggen landen als Iran en Rusland systematisch een reserve gevangenen aan waarvan ze denken dat de prijs vrij hoog kan opgedreven worden. Gedurende oorlogen kan dat leiden tot een institutionalisering van de uitwisseling van gevangenen. Deze laatsten worden op die manier letterlijk de speelbal van de vechtende partijen. Ze worden niet alleen heen en weer geslingerd, maar af en toe ook kapotgemaakt en weggeworpen.

Wanneer het over oorlog en vrede gaat, heeft de Bijbel nauwelijks iets aan actualiteit ingeboet. Wie zich vandaag voor vrede wil inzetten krijgt met een gelijkaardige complexe situatie te maken. Daarbij komt nog dat elk conflict verschillend is en een eigen aanpak vereist. Met een simplistische voorstelling van zaken doe je meer kwaad dan goed. Er worden nogal wat betogingen georganiseerd met de eis dat de tegenpartij zich zonder verwijl moet terugtrekken. Dat dit inderdaad een einde zou maken aan het conflict is duidelijk, maar niet de vraag waar het om gaat. Die luidt: “Hoe komt het dat je de tegenpartij daar niet kan van overtuigen, laat staan ertoe dwingen?”

Katholieken hebben een tijd gemeend dat eerst moest uitgemaakt worden wie gelijk had, wie een rechtvaardige oorlog aan het uitvechten was en wie niet. In sommige gevallen was dat vrij eenvoudig, in andere gewoon onmogelijk. Hoe dan ook, de hoogste leiding van de katholieke Kerk, verkiest de laatste decennia een strikt neutrale aanpak. Er moet koste wat het kost gepraat worden, zelfs als dat in het geheim dient te gebeuren. Daarom wordt alles vermeden wat een toekomstig overleg onmogelijk zou kunnen maken.

De theorie van de nucleaire afschrikking heeft ooit grote groepen katholieken kunnen verleiden, terwijl de hiërarchie argwanend bleef toekijken. Het atoomwapen is zo verschrikkelijk, gaat de redenering, dat de gedachte eraan alleen al elke potentiële aanvaller op andere gedachten zal brengen. Dat is zeker zo wanneer het om twee atoommachten gaat, want een conflict tussen hen leidt tot de totale vernietiging van beide… en de rest van de wereld. Landen zonder atoomwapens kunnen, als ze dat wensen en aan de voorwaarden voldoen, schuilen onder de paraplu van een bevriende atoommacht.

Het conflict tussen Rusland en Oekraïne heeft overtuigend aangetoond dat deze theorie gewoon niet opgaat. Soms lijkt het een beetje alsof Oekraïne helemaal overgeleverd is aan de grootmachten. Het land kan niet zonder Westerse wapens, maar moet de beperkingen respecteren, opgelegd door bange donoren die in geen geval zelf in een aanval tegen Rusland betrokken willen raken. Aan Russische dreigementen met het inzetten van het atoomwapen ontbreekt het niet, maar op hun tegenstander maakt dat weinig indruk. Als speelbal van de grootmachten is Oekraïne goed geplaatst er achter te komen dat belangen de hoofdrol spelen, zelfs in een cynische wereld, geconfronteerd met een tegenstander die zich aan geen enkele overeenkomst houdt. De leiders van het land weten dat niemand, met inbegrip van China, belang heeft bij een atoomoorlog. Zelfs het eenmalige gebruik van een tactische bom zou de toekomstplannen van iedereen dwarsbomen.

Op die manier is het wapen tot een zuiver dreigement herleid dat echter nooit mag uitgevoerd worden. Gebeurt dat toch, dan zijn er plots geen vrienden meer en volgt er een unanieme veroordeling, gepaard gaande met een conventionele afstraffing: de vernietiging van een groot deel van het leger dat het wapen ingezet heeft. De afschrikker afgeschrikt! Dat is een absurde redenering die de wijsheid van de positie van de katholieke Kerk kracht bij zet. Zij stelt dat de productie, het bezit en het gebruik van atoomwapens immoreel zijn; ze moeten gewoon de wereld uit! We denken onszelf suf over de meest adequate manieren om een botsing van onze planeet met een hemellichaam van enige omvang en massa te voorkomen, maar we gaan doodgewoon door met het produceren van tuigen die onze planeet in een oogwenk meerdere keren kunnen vernietigen. Dat dit absurd is en de facto door iedereen als dusdanig erkend wordt, wil nog niet zeggen dat er veel kans is dat de Kerk ook gehoord wordt door wie over deze wapens beschikken. Dat is de harde realiteit.

In deze situatie van veralgemeende machteloosheid moet een nieuw kader geschapen worden voor de inzet van christenen ten gunste van een rechtvaardige vrede. Geweldloze actie zal er een voorname plaats toebedeeld krijgen. In zijn encycliek Fratelli tutti, roept Paus Franciscus de wereld op om de oorlog nooit meer als een oplossing voor wat dan ook te zien. Wordt die oproep gehoord? Weinig, zeker niet opgevolgd. Is dat dan naïef? Neen, wel moeilijk vol te houden en toch minder onsamenhangend dan de theorie van de nucleaire afschrikking. Er is ook enige goede wil nodig om die stelling van de paus correct te begrijpen. Beweren dat je met een oorlog niets oplost is zeggen dat je daartoe het initiatief niet mag nemen, niet dat wie aangevallen wordt de agressor maar moet laten begaan. Dat zelfs dat klein beetje goede wil vandaag soms ver te zoeken is, merken we in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne.

Wie zich niet tevreden stelt met een oppervlakkige kennismaking, probeert iets meer te weten te komen over de mensen die een oorlog bedacht hebben en de uitvoering ervan in laatste instantie controleren. Het is voor iedereen duidelijk dat de president van Rusland, Vladimir Poetin, het bevel gaf Oekraïne binnen te vallen en dat hij daarbij gesteund werd door Patriarch Kirill, de leider van de Russisch Orthodoxe Kerk. Volgens insiders gaat het zeker niet om de steun van iemand die in een zwakke positie verkeert en niet anders kan dan toegeven om te voorkomen dat hemzelf of de Kerk die hij bestuurt, iets zou overkomen. De relatie tussen beide mannen die elkaar allang kennen, wordt door Sergueï Jirnov omschreven als die tussen “ergste vrienden.”[1] Een oxymoron om een ambivalente relatie weer te geven. Dat vraagt om enige historische duiding.

De uitdrukkingen “de beste vrienden” en “de ergste vijanden” zijn ons beter bekend en onmiddellijk duidelijk. Met de “ergste vrienden” wordt aangegeven dat Poetin en Kirill tegelijk elkaars vriend en vijand zijn, net zoals dat het geval is voor de Russische veiligheidsdienst en Kerk. Ze staan elkaar naar het leven, maar kunnen niet zonder elkaar. De nauwe band dateert van de middeleeuwen, de tegenstelling van de communistische periode. Na enkele jaren van openlijke vijandschap, beloofde Patriarch Serge in 1927 trouw aan de Sovjet-Unie. In ruil werd de Kerk gedoogd en de leiding ervan gecontroleerd door de veiligheidsdienst (KGB). Gaandeweg werden de klerikale agenten almaar belangrijker, wat de haat-liefdeverhouding tussen beide instellingen nog verstevigde.

Voor de doorsnee Rus bleef de Kerk wat ze altijd geweest was, zij het enigszins beperkt door het regime, wat haar populair maakte. Poetin heeft dat volksgevoel handig uitgebuit. Pas aan de macht gekomen, deed hij zich voor als een fervent gelovige en werd de meest vrijgevige weldoener die de Russisch Orthodoxe Kerk ooit gekend had. De mensen vonden dat prachtig. Vandaar dat Kirill het presidentschap van Poetin prees als een goddelijk mirakel. Beiden droomden van de ideale Russische wereld zoals hij in werkelijkheid nooit bestaan heeft, tenzij in de collectieve fantasie van vaderlandslievende Russen. De president en de patriarch raakten snel verknocht aan de populaire behoudsgezinde eeuwige principes. Niet ongewoon voor voormalige agenten van de Sovjet veiligheidsdienst, maar dat Kirill bij dat gezelschap hoorde, bleef verborgen voor de meeste gewone gelovigen. De archieven van de KGB zijn maar enkele jaren toegankelijk geweest. Genoeg voor een paar historici om er achter te komen dat “agent Mikhailov” die regelmatig naar Zwitserland reisde, de latere Patriarch Kirill was. Vandaag zwijg je daar beter over in Rusland, tenminste wanneer je niet “onverwacht” in een “spijtig” ongeval wil omkomen.

Russky Mir of de Russische wereld is de normerende doctrine van Staat en Kerk in Rusland. In een lagere school was men daar nog niet mee vertrouwd toen Poetin enkele jaren geleden op bezoek kwam met in zijn zog een televisieploeg. “Waar eindigt Rusland?” luidde de eerste vraag. Een kleine jongen die spontaan de verschillende landen die aan Rusland grenzen, begon op te sommen en dacht juist geantwoord te hebben, kreeg te horen dat het vaderland geen vaste grenzen heeft. Die zijn nogal flexibel luidde het, Rusland is overal waar Russen zijn! Kirill is het daar helemaal mee eens en gaat ervan uit dat zijn jurisdictie even flexibel is: overal waar Russen thuis zijn. Hij is immers Patriarch van Moskou en geheel Rusland. Geheel Rusland, dat is met inbegrip van Oekraïne en Belarus!

[1] Zie Sergueï Jirnov, Les pires amis, Parijs, 2024, 350 p. De auteur heeft Poetin gekend als kandidaat Sovjet spion. Zelf werd hij naar Parijs gestuurd waar hij erin slaagde om aan de eliteschool voor ambtenaren (ENA) af te studeren, wat hem interessante contacten opleverde. Na de val van de Sovjet-Unie bleef hij in Frankrijk, werd Frans staatsburger en bouwde er een carrière van essayist en journalist uit.

[1] Zie Sergueï Jirnov, Les pires amis, Parijs, 2024, 350 p. De auteur heeft Poetin gekend als kandidaat Sovjet spion. Zelf werd hij naar Parijs gestuurd waar hij erin slaagde om aan de eliteschool voor ambtenaren (ENA) af te studeren, wat hem interessante contacten opleverde. Na de val van de Sovjet-Unie bleef hij in Frankrijk, werd Frans staatsburger en bouwde er een carrière van essayist en journalist uit.

Bedacht en gecontroleerd door oud-KGBers, raken de ideologie van de Staat en de leer van de Kerk meer en meer met elkaar verweven. Voor Poetin komt het erop aan zich te verzekeren van de steun van de orthodoxe gelovige, voor Kirill om van de Staat een bondgenoot te maken in zijn strijd om de spirituele soevereiniteit van Rusland te vrijwaren. Vooral anglicanen en protestanten stellen die in vraag met hun propaganda voor een genderneutrale God. Logisch dus dat Staat en Kerk de handen in elkaar slaan om de eigen kinderen te beschermen. De priesters van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne onder de jurisdictie van Moskou laten dat duidelijk merken wanneer de groene mannetjes — gemaskerde soldaten van Rusland waarvan Poetin beweert dat hij niet weet waar ze vandaan komen, misschien zijn ze wel met vakantie — op de Krim verschijnen. De religieuzen spreken spontaan de zegen uit over de heilige zending van de gemaskerden en geven hun onderdak in kerkelijke gebouwen.

Een priester, Dimitri Vasilenkov, heeft een hoge onderscheiding ontvangen van het Kremlin in de Orde van de Vriendschap. Voor hem is de komst van de Russen duidelijk een mirakel, de manifestatie van Gods wil. Hij kan niet anders dan zijn volle medewerking verlenen! Priesters die er het begin van de Russische bezetting in zien, worden prompt uit hun kerken gezet op bevel van de patriarch. Pittig detail: een grote weldoener van de Kerk op de Krim, de rijke bankier Konstantin Malofeyev, heeft het Kremlin gesmeekt om de annexatie bij Rusland; de klerus, volgzaam zoals altijd, heeft de bevolking warm gemaakt voor deze wending.

Westerse christenen die de dialoog met de Russische Orthodoxe Kerk gaande willen houden, zijn zich dikwijls niet bewust van die standpunten. Zij weten wel dat Kirill een vurige pleitbezorger is van de rechtvaardige oorlog. Christenen moeten volgens hem bereid zijn om hun leven te geven voor de verdediging van hun vaderland. Dat hij dit principe als een volleerd KGB-agent ombuigt tot de volgende stelling, is hun minder bekend. Gezien de landen waar de Russisch Orthodoxe Kerk gevestigd is bij “geheel Rusland” horen, moeten christenen deelnemen aan de strijd om de Russische spirituele soevereiniteit te vrijwaren in Oekraïne. Die wordt aangevochten door katholieken en schismatici die er zelfs niet voor terugdeinzen om haat te preken tegen de ware orthodoxen. Dank dus aan Poetin die orde op zaken stelt! De lezer begrijpt nu ook waarom de katholieke Kerk vandaag een koele minnaar geworden is van de theorie van de rechtvaardige oorlog. Als strijdende partij kan je die zomaar naar je hand zetten!

Geen wonder dus dat er stemmen opgaan om de Russisch Orthodoxe Kerk uit de Wereldraad van Kerken te zetten. Een meerderheid wil dat niet om uiteenlopende redenen waarop ik hier niet kan ingaan. Het is wel duidelijk dat het voorstel op zich aantoont dat Kirill meer en meer alleen komt te staan met zijn visie. De Kerk waarvan hij het hoofd is, vaart er evenmin goed bij. In Oekraïne is ze ondertussen verboden en heel wat priesters en parochies van het land zijn al enkele tijd overgestapt naar de zelfstandige Oekraïens Orthodoxe Kerk. De reputatieschade wereldwijd opgelopen door het Patriarchaat van Moskou, moet nog het hardst aankomen bij de Russische theologen en intellectuelen die een zekere internationale uitstraling hebben. Een aantal onder hen, waaronder een paar bisschoppen en enkele tientallen priesters, heeft publiek afstand genomen van de officiële standpunten. Enkelen zijn naar het buitenland ontkomen, anderen verblijven nog altijd in de gevangenis. Waarnemers vermoeden dat het om een heel kleine groep gaat en dat de grote meerderheid niet eens weet dat er iets gaande is. Dat zal pas duidelijk worden wanneer de hele crisis over is, zo zit Rusland nu eenmaal in elkaar.

De nauwe band tussen de Russische veiligheidsdienst en Kerk was vroeger eveneens gekend, maar men ging ervan uit dat de Kerk daar gewoon toe gedwongen werd. Niet dapper om toe te geven, maar begrijpelijk… Vandaag kan je ook in de rapporten van militairen van derde landen lezen dat er buiten de Staat maar één instelling is die de oorlog tegen Oekraïne volop steunt: de Russisch Orthodoxe Kerk. Priesters en kloosters worden schaamteloos ingezet om de bevolking te misleiden. Dat is de voornaamste reden waarom alle religieuze organisaties in Oekraïne in een gezamenlijk verklaring de recente wet steunen die de Russisch Orthodoxe Kerk in het land gewoon verbiedt[1]: ze is een filiaal van de Russische veiligheidsdienst.

Soms zou je denken dat de Russische Staat aan theologie doet. Wanneer het moeilijk is om aan de bevolking uit te leggen waarom de leiders zich onmenselijk gedragen, wordt God erbij gehaald. Dat doet vreemd aan voor ons, voor de doorsnee Rus komt een dergelijke redenering overtuigend over, tenminste zolang hij of zij niet zelf met de gevolgen geconfronteerd wordt. Het volstaat dat een of andere tegenslag niet langer verborgen kan worden om raadgevers van Poetin en televisie propagandisten (nieuwsankers) te horen oproepen tot nucleaire actie. De president zelf dreigt er eveneens mee en in de ogen van de patriarch is het atoomwapen een godsgeschenk. Het werd aan de Russen toevertrouwd, zo gaat de redenering, om aan het bestaan van de hel te herinneren. Vooral wie meelopen met de Westerse afvalligen die er de spot mee drijven, kunnen een harde les gebruiken.

Door een atoombom in het gebied van hun vijanden tot ontploffing te brengen zullen de Russen niet alleen zichzelf maar ook de hele wereld redden van de immoraliteit! Dat de leiders van het Kremlin over de gave beschikken om zowat iedereen de hel te laten ervaren, te beginnen bij de eigen soldaten, zal niemand betwisten. Dat ze dat als een dienst aan de mensheid beschouwen tart elke verbeelding. Het zal dan ook uiterst moeilijk zijn om een stap in de richting van vrede te zetten.

[1] Rome heeft zich altijd tegen een dergelijk verbod uitgesproken in naam van de godsdienstvrijheid. Paus Franciscus verwees ernaar gedurende het angelus van 25 augustus 2024 en betreurde dat de mensen niet langer in het kerkgebouw van hun keuze mogen gaan bidden. Een eerder zwak protest in het kader van de neutraliteitspolitiek.

[1]     Rome heeft zich altijd tegen een dergelijk verbod uitgesproken in naam van de godsdienstvrijheid. Paus Franciscus verwees ernaar gedurende het angelus van 25 augustus 2024 en betreurde dat de mensen niet langer in het kerkgebouw van hun keuze mogen gaan bidden. Een eerder zwak protest in het kader van de neutraliteitspolitiek.

Onderhandelaars lopen vanaf het begin op een Russische muur. Zij die mee die muur optrekken worden er niet minder mee geconfronteerd. Ook zij kunnen geen kant op en dat geldt zeker voor de patriarch. Precies daarom typeert Sergueï Jirnov de relatie van Poetin en Kirill als die van ergste vrienden. Ze hebben veel gemeen zoals de liefde voor het geld, het nationalisme tot elke prijs en een diepgeworteld misprijzen voor het Westen. Ze houden elkaar in het zadel zolang ze elkaars geloofwaardigheid in stand houden. Vrienden dus, maar ook vijanden van de ergste soort. De een zou immers de ander kunnen vervangen zonder veel weerstand op te roepen. Dat is voor elk van hen onuitstaanbaar en zal tot ongelukken leiden… Een uitzichtloze situatie, niet noodzakelijk ten voordele van hun tegenstanders, maar zonder twijfel met catastrofale gevolgen voor henzelf en Rusland.

Deze particuliere context verklaart waarom er geen dialoog mogelijk is met wie het initiatief tot dit conflict genomen hebben. Dankzij haar angstvallige politiek van strikte neutraliteit in de hoop dat er zich in de toekomst toch nog een gelegenheid tot gesprek zal voordoen, is de katholieke Kerk de enige overgebleven religieuze bruggenbouwer. De meeste orthodoxe Kerken, met inbegrip van het Oecumenisch Patriarchaat, worden in Moskou als vijanden aangezien; de rest zijn medestanders. Maar ook de katholieken kunnen moeilijk een gesprekspartner vinden in de Russisch Orthodoxe Kerk. Haar standpunten liggen zo ver van de katholieke en de positie van de patriarch is zo gecompromitteerd, dat samenwerking niet tot de mogelijkheden lijkt te behoren.

Na de bijeenkomst van de UN vredesconferentie te Bürgenstock (15-16 juni 2024) werd naast de bevestiging van de grondregels van het internationaal recht, de bevrijding van de gevangenen, in de eerste plaats de Oekraïense kinderen, in de verf gezet. Kardinaal Parolin, Staatssecretaris, was er als observator voor de katholieke Kerk aanwezig. Hij herhaalde nogmaals dat de paus in de dialoog met Rusland blijft geloven. Vandaar de inzet van de katholieke Kerk voor de uitwisseling en bevrijding van gevangenen. De gevangenen verlossen dus als aanloop naar een dialoog die alsnog onmogelijk lijkt. Allicht een haalbare methode om de muur beetje bij beetje te slopen.

Het leed dat een maatschappij in haar geheel aangedaan wordt door een oorlog, komt in de verslaggeving over het algemeen te weinig aan bod. Zo blijkt uit een recente studie dat 74% van de Oekraïners van een of andere nauwe verwant of geliefde gescheiden zijn omwille van de oorlog. Ongeveer een vierde van de bevolking is op de vlucht. Honderdduizenden strijden aan het front. Een groot deel onder hen zijn gedood, gewond of gevangengenomen. Dan zijn er ook nog de kinderen die door de Russen uit de bezette gebieden naar hun eigen land meegenomen werden om er “vaderlandlievende” burgers van te maken. De soldaten aan het front strijden voor de vrijheid en het welzijn van hun families en kunnen juist daardoor weinig of geen tijd met hun geliefden doorbrengen. Een lot dat te verkiezen is boven de volledige onderwerping aan de Russische bezetter, maar daarom niet minder pijnlijk aanvoelt.

De families van de Russische soldaten wordt eveneens veel leed aangedaan, maar wel door de eigen leiders. Juist daarom stellen ze de initiatieven van derden op prijs die hen helpen om gevangen soldaten te bevrijden en de lichamen van de gesneuvelden terug thuis te brengen. Hun eigen overheid moet wel doen alsof ze daar blij mee is (zelfs in Rusland zijn er grenzen aan de wreedheid), al kosten gesneuvelden haar handen vol geld en worden krijgsgevangenen als criminelen aangezien. Dat dit zijn eigen trauma’s met zich meebrengt, hoeft geen betoog.

De katholieke en andere Kerken proberen deze mensen op uiterst verscheiden manieren nabij te zijn, In tal van reportages wordt dat beschreven en geprezen. De pogingen van de paus om als mogelijke bemiddelaar tussen beide partijen naar voren te komen, krijgt eveneens ruime aandacht maar wordt zo goed als unaniem afgekeurd door niet Russen. Oekraïners weten allang dat openbare blijken van goede wil gegarandeerd tegen henzelf zullen gebruikt worden door de Russische propaganda. Anderen, met inbegrip van het Vaticaan, moeten dit eerst zelf ondervinden, voor ze het echt geloven. Met zijn legitieme vraag om het Russisch standpunt ernstig te nemen, geformuleerd in een taal door het Kremlin zelf gebruikt (hondengeblaf aan de grenzen), zette hij zichzelf neer als een naïef slachtoffer van de propaganda.

De oproep tot de “moed van de witte vlag” was een even grote blunder. Elke oproep om Rusland ernstig te nemen als gesprekspartner, wordt in Oekraïne als een oproep tot overgave gezien. Hoe kan je iemand uitnodigen tot praten met een tegenstander die nog nooit een belofte gehouden heeft? Wanneer Oekraïne in 1993 zijn atoomwapens opgaf, was het Rusland met de US en Groot-Brittannië dat zich garant stelde voor zijn veiligheid en soevereiniteit (Memorandum van Boedapest). Men heeft daarna nog tevergeefs geloof gehecht aan enkele andere Russische beloftes. Nu niet meer…

De gevangenen verlossen, gevangenen uitwisselen, gekidnapte kinderen terug thuis brengen. Deze varianten van eenzelfde werk van barmhartigheid raken de betrokken families aan beide zijden heel diep. Misschien kan dit een verre aanzet zijn tot toekomstige gesprekken… Weinig, maar beter dan niets! In dat licht is de benoeming van Franciscus’ vredegezant, Kardinaal Matteo Zuppi, belangrijk. Hij is een bekwaam onderhandelaar, kan rekenen op de St.-Egidio beweging en heeft zo al een aantal gevangen kinderen kunnen “verlossen”. Met de voornaamste politieke leiders heeft hij goede contacten; in Rusland moet dat wel met omwegen en op lagere niveaus, maar het feit dat er contacten zijn, is op zich belangrijk. De weg is lang, de machteloosheid alomtegenwoordig en toch overleeft de hoop zolang er gevangenen verlost worden.